Digitale Bibliotheken
Particuliere Webinitiatieven
De oudste door mij gekende digitale bibliotheek is het Project Gutenberg dat Michael Hart in 1971 lanceerde. Project Gutenberg draait op het voluntarisme van een schare internetgebruikers die boeken en documenten digitaliseren met volgend procédé. Een origineel boek wordt ingescand om een digitale facsimile te bekomen van het werk. Deze digitale facsimile wordt vervolgens met tekstherkenningsoftware (OCR) omgezet tot een tekstbestand. Proeflezers kijken vervolgens het tekstbestand na en vergelijken het met de digitale facsimile en corrigeren de mogelijke tekstfouten. Het tekstbestand wordt gearchiveerd als een zip-bestand en beide versies kunnen gedownload worden van de website. In een tweede stap wordt het tekstbestand in HTML opgemaakt waarbij afbeeldingen op hun plaats in de tekst gezet worden en paginamarkeringen toegevoegd. Ook de HTML versie wordt dan als download aangeboden. Uit deze handelswijze blijkt vooral een zorg om de bestandsomvang van de digitale boeken zo beperkt mogelijk te houden om het downloaden voor offline gebruik zoveel mogelijk te faciliteren. Zelf herinner ik me dat de eerste gedigitaliseerde boeken die ik zo in handen kreeg Dracula van Bram Stoker en de Ilias van Homeros waren, beide in de engelse taal.Er is op Project Gutenberg thans ook een deelverzameling nederlandstalige werken aanwezig.
Project Gutenberg richt zich tot werken die vrij zijn van auteursrechten. Dit wil zeggen dat men er boeken zal aantreffen van schrijvers die reeds meer dan zeventig jaar overleden zijn, dan wel officiele verdragen, oorkondes en redevoeringen voor of door gestelde lichamen die uit hun aard vrij zijn van auteursrechten.
Een ander initiatief is Sacred Texts. Op deze site treft men een uitgebreide verzameling aan van Heilige Teksten van godsdienstige, levensbeschouwelijke en spirituele tradities van waar ook ter wereld. Net als op Gutenberg betreft het oudere werken die vrij zijn van auteursrechten. De digitale boeken worden op Sacred Texts enkel in een navigeerbaar HTML-formaat aangeboden om online te raadplegen. Voor offline gebruik biedt Sacred Texts zijn collectie te koop aan op optische dragers.
Een fijne selectie van klassieke franstalige werken kan men vinden op de academische website Athena van filosofiedocent Pierre Perroud. De digitale boeken worden er aangeboden als enkelvoudig html- of rtf-bestand (word).
In het nederlandse taalgebied is de website Ars Floreat noemenswaardig als digitale bibliotheek waar men enkele religieus-spirituele werken kan downloaden in pdf-formaat zoals de Statenvertaling van de Bijbel, de Koran, de Baghavad Gita en werken van de Griekse filosoof uit de Oudheid, Plato.
In navolging van het engelstalige Project Gutenberg had de Universiteit van Amsterdam het Project Laurens Jz Coster opgestart om rechtenvrije nederlandstalige literatuur te digitaliseren en ter beschikking te stellen op het internet. Dit project is thans opgegaan in de Digitale Bibiotheek voor de Nederlandse Letteren.
Toonaangevende Nationale Bibliotheken
De drie grote nationale bibliotheken leveren belangrijke inspanningen om rechtenvrije boeken en documenten uit hun collecties te onsluiten en in een of andere gedigitaliseerde versie ter beschikking te stellen.In Frankijk is er de Bibliothèque nationale de France die sinds 1998 gedigitaliseerde boeken en documenten ter beschikking stelt in het Project Gallica Bibliothèque Numérique en waarvan de online collectie thans in de 675.000 titels loopt. Werden de werken aanvankelijk teruggevoerd tot een tekstbestand in html-formaat, dan zien we dat er thans facsimiles beschikbaar gesteld worden in PDF en TIFF formaat. Blijkbaar is met de opkomst van de internetbreedbandverbindingen de noodzakelijke voorwaarde tot beperking van de omvang der bestanden met het oog op de internetbandwijdte komen weg te vallen zodanig dat het Project midden februari 2009 toe is aan Gallica Version 2.
In de Verenigde Staten vervult de Library of Congres de rol van nationale bibliotheek. Deze bibliotheek werd in 1802 opgericht door President Thomas Jefferson. Via de website van de Library of Congres kan men de digitale collecties bevragen die ter beschikking worden gesteld van het publiek. De talrijke digitale collecties zijn gerubriceerd onder enkele domeinen zoals de Amerikaanse geschiedenis, persberichtgeving in kranten, wetgeving, gedrukte afbeeldingen en fotografie, podiumkunsten edm. en de aangeboden documenten omhelsen zowel tekstbestanden, als afbeeldingen, foto's, geluidsopnames en filmfragmenten.
In Groot-Britannië is een bezoek aan de website van the British Library aanbevolen. Nochtans lijkt het beleid van de British Library niet zozeer gericht op het ter beschikking stellen van downloadbare boeken als tekstbestand; het digitaal ontlenen zeg maar, maar eerder op het inrichten van tentoonstellingen met de zeldzame en kostbare werken uit haar collectie. In de Online Gallery van de website van de British Library kan men met een webapplicatie "Turning the Pages" virtueel bladeren door oude kostbare werken zoals Vesalius' De Humani Corporis Fabrica, Leonardo da Vinci's Schetsboek, Bijbels en Gebedenboeken met miniaturen edm. Alles samen worden er een 30.000 objecten online tentoongesteld waaronder ook animaties van objecten, foto's en afbeeldingen van unieke documenten zoals de Magna Charta enz.
Complementair aan de websites van de drie nationale bibliotheken van Frankrijk, de Verenigde Staten en het Verenigd Koninkrijk noem ik de toonaangevende nationale musea van deze landen; het Louvre, het Smithsonian en het British Museum. Musea beschikken vaak over een goede bibliotheek, specifiek gericht op het bestuderen en documenteren van hun collecties. Op de websites van deze musea worden belangwekkende stukken uit hun collectie die tot het menselijke culturele erfgoed behoren virtueel tentoongesteld en van uitvoerige commentaar en duiding voorzien.
Het catalogusproject Europeana waarover ZB Digitaal berichtte wil de collecties van Europese nationale bibliotheken, musea, archieven en audio-visuele organisaties vanuit een centrale catalogus ontsluiten met steun van de Europese Unie. Daarbij is het onderscheid tussen boeken en andere cultuurdragers zoals beeldhouw- en schilderwerken, kaarten, prenten, afbeeldingen, foto's en audio-visuele fragmenten volledig opgeheven en wordt de zoektocht naar informatie niet langer beperkt tot een louter tekstueel gebeuren, maar mondt uit in een multimediale ervaring.
Internet Instituten
Softwaregigant Microsoft ontwikkelde een eigen leesprogramma voor eBooks met een bestandsformaat met de extensie lit. Hoewel de Microsoft Reader ontwikkeld werd als een alternatief om actuele literatuur en boeken te verhandelen in een digitaal formaat leverde de Universiteit van Virginia een uitgebreide collectie van ruim 2100 Amerikaanse rechtenvrije literaire werken aan in dit eBook formaat. Zo men het gebruik van de Microsoft Reader tot deze freeware collectie beperkt, hoeft men het programma tijdens de installatie niet te activeren voor het online aankopen van eBooks.Het Internet Archive heeft als doelstelling om een archief op te bouwen van wat online op het internet gepubliceerd werd.
Er is ook een vaste collectie op Internet Archive aangelegd van tekstdocumenten, audio- en beeldfragmenten.
De Internet Public Library is net als de Librarians' Internet Index een academisch project uit de Verenigde Staten dat oorspronkelijk teruggaat naar initiatieven te Michigan resp. Berkeley, California.
Amazon is gekend als het grootste online "clearing house" voor nieuwe en tweedehands boeken, cd's en dvd's. Men kan er informatie vinden over recent verschenen en actueel verkrijgbare niet-rechtenvrije werken. Interessant is dat gebruikers van de website recensies en besprekingen kunnen toevoegen aan de boekenfiches wat een van de oudere voorbeelden is van zgn. user generated content of UGC. Ook de Internet Moviedatabase kan men zo een internetinstituut noemen dat user generated content toeliet lang voor er sprake was van Web 2.0. In de lage landen vormen Proxis.be en Bol.com alternatieven voor het Amerikaanse Amazon.
Ook het boekenantiquariaat is een instituut geworden op het internet. Een centraal aanknopingspunt is MareLibri, terwijl AntiqBook vooral aangeslotenen in de lage landen blijkt te hebben.
Naar tweedehandsboeken kan men ook een vruchtbare zoektocht ondernemen op internetveilingen en zoekertjessites zoals Yezzz.be en 2dehands.be hoewel het doorzoeken van het aanbod er minder gestructureerd is.
Wikipedia, de vrije online-encyclopedie waaraan iedereen kan bijdragen, is een initiatief van de WikiMedia Foundation. Twee spinoffs van het encyclopedieproject zijn Wikibooks en Wikisource.
Wikibooks stelt rechtenvrije handleidingen en leerboeken kosteloos ter beschikking, terwijl Wikisource ontsluiting biedt van oude boeken en brondocumenten. Alles is fraai gepresenteerd als online raadpleegbare html.
[Engelstalige Versies: Wikipedia, Wikibooks en Wikisource]
De zoekmachine Google heeft de laatste jaren ontzettend geïnvesteerd in diversificatie van online diensten en zelf ben ik nogal opgetogen over Google Scholar, Google Earth, Blogger en Picasa. Eén van de projecten van Google die hier speciaal dient vermeld te worden is natuurlijk Google Books dat nog een betastatus draagt. Net als Obidos van Amazon maakt Google Books gebruik van ISBN nummers om een centrale catalogus op te bouwen. Aanvankelijk was Google Books opgezet als een ISBN tracking tool om particulieren toe te laten om een eigen catalogus op te zetten van de private collectie en deze, al dan niet voorzien van recensies en commentaren, online te delen met anderen helemaal in het kader van de huidige web 2.0 inzichten. Thans heeft Google dit kader verruimd en stelt via Google Books ook facsimilis ter beschikking die als PDF bestanden kunnen worden gedownload. In oktober 2008 wist Google hieromtrent een schikking te treffen in een hangend proces. Via de geadvanceerde zoekopdracht kan men er boeken zoeken op auteur, titel, uitgever en ISBN nummer en zelfs in de tekst van meer dan zeven miljoen boeken zoeken.
Digitale Catalogi
Tegenwoordig bieden zelfs de lokale openbare bibliotheken op gemeentelijk niveau vaak al online toegang tot de catalogi van hun collecties. Vanuit waar ik me bevindt betekent dit dat ik een zoektocht naar ontleenbare boeken in openbare bibliotheken start op de websites van Bibliotheeknet Limburg en Bibnet Vlaanderen.Hoger had ik het reeds over de door gebruikers toegevoegde recensies en besprekingen van boeken bij Amazon en Google Books. LibraryThing bouwt verder rond hetzelfde principe. Zo kan men er als gebruiker weergeven wat er op zijn boekenplank staat en de aangemaakte catalogus van de private collectie al dan niet toegankelijk stellen voor andere gebruikers.
Op het vlak van sociale software scoort LibraryThing echter beter dan Google Books door de aanwezigheid van discussiefora en lezersgroepen rond bepaalde onderwerpen. Hoewel de voertaal op LibraryThing overwegend engelstalig is, is er zo bvb. ook een lezersgroep van Nederlandstalige lezers actief. Zo komt men te weten dat gebruikers gelezen boeken in hun catalogus opnemen ongeacht of ze deze ook bezitten. Het zijn dus eerder leeslijstjes van particulieren dan private catalogi.
In Vlaanderen; het nederlandstalige deel van België, loopt de campagne Iedereen Leest van de Stichting Lezen ter bevordering van het lezen bij alle leeftijdsgroepen. De campagne Iedereen Leest wil het lezen stimuleren door te voorzien in boekenleestips en het ondersteunen van lokale leesgroepen. Gebruikers worden aangespoord hun leeservaringen online te delen met anderen door boekbesprekingen en leestips in te voeren.
In België kan men de diverse catalogi van de nationale Koninklijke Bibliotheek van België online raadplegen. Thans heeft de Koninklijk Bibliotheek ook een deel van haar collecties gedigitaliseerd en biedt deze online aan op de Digitale Bibliotheek Belgica.
De catalogi van de nationale Koninklijke Bibliotheek van Nederland, alsook van andere nationale Europese bibliotheken kan men bevragen op de website van The European Library.
WorldCat dient zich aan als de online bevraagbare wereldwijde boekencatalogus. Daartoe zet WorldCat een globaal netwerk op van bibliotheken die hun catalogi en bronnen ter beschikking stellen voor centrale bevraging. De kracht van een virtuele centrale catalogus valt of staat natuurlijk bij het aantal aangesloten bibliotheken en het komt me voor dat vooral Nederlandse bibliotheken de weg naar WorlCat gevonden hebben, hetgeen niet gezegd kan worden van de Vlaamse nederlandstalige openbare bibliotheken. Eindgebruikers kunnen ook hier met behulp van een persoonlijk account boekenlijsten, bibliografiën en recensies samenstellen.
Aangehaalde en Verwerkte Blogartikels van ZB Digitaal:
De Bibliotheca AlexandrinaLibrary of Congress op Flickr
Het ISBN-register van Centraal Boekhuis wordt openbaar
Europeana terug op het informatietoneel
Tijdschriften lezen met Google Books
Hoe Google Books verzilverd gaat worden
Overdosis: Communities rondom boeken
De Status quo van Project Gutenberg
-----------------------------
Digitale Bibliotheken en Catalogi,
door Eric Verdonck.
